Việc sắp xếp tinh gọn các đơn vị hành chính cấp phường/xã, quận/huyện sẽ cho phép xác lập các tiêu chí quản lý, đầu tư xây dựng hệ thống trường học công lập hợp lý và đồng bộ hơn. 
Tháng 6 đã dần trôi qua, một mùa thi chuyển cấp đã lại cận kề. Trong nhiều năm gần đây, đặc biệt là giai đoạn từ 2020 đến nay, việc giành được suất học tập tại một trường học cấp THPT công lập ở khu vực nội đô của các đô thị lớn như Hà Nội và TP.HCM được báo chí phản ánh là có diễn biến khá phức tạp, trở thành áp lực rất lớn cho cả cá nhân từng học sinh và nhiều gia đình phụ huynh học sinh khi có con học năm cuối cấp THCS. Dù đã có nhiều nỗ lực của các cấp chính quyền đô thị và cộng đồng trong nhiều năm gần đây, tuy nhiên theo dự báo, cho đến năm 2025 tình trạng này có lẽ cũng sẽ chưa thể sớm hạ nhiệt.
Cụ thể, giống như nhiều năm trước đây, theo số liệu thống kê của Sở GD&ĐT Hà Nội năm 2025 này, trong số 140 nghìn học sinh tại Hà Nội dự tuyển kỳ thi vào PTTH, sẽ chỉ có khoảng 80 nghìn suất được lựa chọn. Số còn lại khoảng 60 nghìn học sinh sẽ phải tham gia các hình thức phân tuyến học nghề hoặc học các trường ngoài công lập với chi phí hàng tháng cao từ 10 - 15 lần mức chi phí trường công lập.
Theo Sở GD&ĐT Hà Nội, tính đến tháng 01/2024, quy mô giáo dục cấp THCS trên địa bàn thành phố có 675 trường với gần 601 nghìn học sinh, tăng 6 trường và gần 62 nghìn học sinh so với cùng kỳ năm 2023.
Hiện nay, khối 6 có số lượng học sinh nhiều nhất, với hơn 189 nghìn em, tăng 31,5% so với cùng kỳ năm trước. Số học sinh khối lớp 7 là gần 150 nghìn em; số học sinh khối lớp 8 là hơn 129 nghìn em và số học sinh khối lớp 9 là 133 nghìn em. So với cùng kỳ năm trước, số học sinh các khối lớp 7, 8 và 9 đều tăng từ 21% đến gần 25%.
Thiếu trường THPT công lập do mất cân bằng về số lượng trường học giữa các cấp học
Rất dễ dàng, chỉ cần nhìn vào danh sách công bố các trường PTTH công lập năm nay theo từng khu vực để học sinh đăng ký dự thi, năm 2025, tại TP Hà Nội, các quận nội thành đều có sự mất cân đối giữa số lượng trường cấp THCS và THPT trong cùng một khu vực thi.
Cụ thể, quận Ba Đình, có 3 trường PTTH công lập (Phan Đình Phùng, Nguyễn Trãi - Ba Đình, Phạm Hồng Thái); quận Hai Bà Trưng có 3 trường PTTH công lập (Đoàn Kết - Hai Bà Trưng, Thăng Long, Trần Nhân Tông); quận Hoàn Kiếm chỉ có 2 trường PTTH công lập (Trần Phú - Hoàn Kiếm và Việt Đức). Cá biệt, quận Tây Hồ hiện chỉ có 2 trường là PTTH Chu Văn An (hiện chỉ còn là trường chuyên) và trường THPT Tây Hồ. Các quận khác có nhiều trường nhưng cũng không quá số lượng 6. Như quận Thanh Xuân chỉ có 6 trường, Nam Từ Liêm 6 trường, Đống Đa 6 trường, Cầu Giấy 6 trường.
Trong khi đó, số lượng các trường THCS công lập tại các quận lại chênh rất nhiều. Cụ thể, địa bàn quận Ba Đình, theo thông tin chính thức, có 13 trường; quận Tây Hồ có 8 trường; quận Hoàn Kiếm có 7 trường; quận Nam Từ Liêm có 13 trường; quận Cầu Giấy có 9 trường.
Dưới góc độ quy hoạch và quản lý đô thị, theo Quyết định số 3075/QĐ-UBND ngày 12/7/2012 của UBND TP Hà Nội phê duyệt quy hoạch mạng lưới trường học đến năm 2020 tầm nhìn 2030, giáo dục PTTH đảm bảo khu vực từ 3 - 5 vạn dân có 1 trường THPT công lập. Giai đoạn 2020 - 2030 sẽ xây dựng mới và cải tạo 62 trường, bao gồm 20 trường công lập.
Nếu theo tiêu chí này, quận Đống Đa hiện có diện tích khoảng 9,95 km2, với dân số trên 410 nghìn người. Quận này có mật độ dân số gần 40 nghìn người/km2, cao nhất Hà Nội, cần có 8 - 10 trường PTTH công lập.
Quận Hoàn Kiếm có diện tích tự nhiên 5,35 km2, dân số hơn 160 nghìn người, cần khoảng 3 - 4 trường PTTH công lập; quận Tây Hồ có diện tích 24 km2, với dân số là 171.451 người, cần 3 - 4 trường PTTH công lập; quận Ba Đình diện tích đất tự nhiên là 9,21 km2, dân số 226.315 người, cần 4 - 5 trường PTTH công lập.
Giải pháp kịp thời từ cơ hội sáp nhập tinh gọn phường/xã, quận/huyện
Theo Tiêu chuẩn quốc gia 8974:2011 về yêu cầu thiết kế trường trung học (hiện vẫn chưa được thay thế) chỉ tiêu quy hoạch tối thiểu được xác định theo quy định sau: Trường THCS: từ 55 - 70 chỗ học cho học sinh/1.000 người; Trường THPT: từ 45 - 60 chỗ học cho học sinh/1.000 người. Như vậy, nếu căn cứ theo số dân, số lượng trường THPT phải tương đương với số lượng trường THCS.
Theo quy chuẩn quốc gia về quy hoạch xây dựng QC 01/2021/BXD, quy mô tối thiểu của các công trình dịch vụ - công cộng cấp đô thị hạng mục trường THPT, chỉ tiêu sử dụng công trình tối thiểu 40 học sinh/1.000 người, và chỉ tiêu sử dụng đất tối thiểu 10 m2/ học sinh và quy mô tối thiểu của các công trình dịch vụ - công cộng cấp đơn vị ở hạng mục trường THCS, chỉ tiêu sử dụng công trình tối thiểu 55 học sinh/1.000 người, và chỉ tiêu sử dụng đất tối thiểu 10 m2/học sinh.
Quy định đã là vậy, nhưng tại sao nhiều năm nay, tình trạng trường PTTH công lập vẫn không đủ theo nhu cầu, để phụ huynh và học sinh tốt nghiệp THCS phải vất vả đi tìm một suất học vào trường PTTH công lập nội đô vẫn diễn ra?
Gần đây, theo chủ trương của Đảng và Nhà nước đẩy mạnh việc sắp xếp tinh gọn các đơn vị hành chính cấp phường/xã và quận/huyện sẽ cho phép xác lập các tiêu chí quản lý, đầu tư xây dựng hệ thống trường học công lập hợp lý và đồng bộ hơn.
Trước hết, với diện tích các phường nội đô mới hình thành sau tinh gọn và sát nhập, có quy mô diện tích và dân số được cân nhắc và tính toán hợp lý, sẽ là cơ sở cho phép nghiên cứu xây dựng các phương án quy hoạch và đầu tư xây dựng đồng bộ hệ thống trường học công lập các cấp một cách đồng bộ, đặc biệt là hệ thống trường học cấp PTTH công lập, hạn chế việc mất cân bằng giữa các cấp học, đặc biệt như giữa cấp THCS và THPT hiện đang có sự chênh lệch về số lượng rất lớn hiện nay.
Tiếp đó, trên cơ sở nhiều diện tích công sở dôi dư sau tinh gọn và sáp nhập, có thể là cơ hội để nghiên cứu chuyển đổi các diện tích đất và công trình xây dựng để tái sử dụng cho các mục đích công ích thiết yếu, đặc biệt là tổ chức thêm các trường PTTH công lập.
Phần tài chính dôi dư tiết kiệm được hàng năm cũng là cơ hội để mở rộng xây dựng thêm các bộ máy cán bộ giáo viên cho các trường học công lập loại này.
Kết luận
Rõ ràng, trong bối cảnh diện tích đất để bố trí xây dựng bổ sung trường học các cấp, đặc biệt là cấp PTTH trong khu vực nội đô các đô thị, chủ trương đẩy mạnh tinh gọn và sáp nhập phường/xã, quận/huyện của Đảng và Chính phủ thời gian qua sẽ tạo ra quỹ diện tích trụ sở, văn phòng làm việc dôi dư rất đáng kể. Một số các quyết sách lớn thông qua một số quy định của Chính phủ, ngành Giáo dục và một số địa phương đã chú trọng ưu tiên tái sử dụng phần diện tích dôi dư này để phát triển bổ sung hệ thống trường học các cấp.
Cơ hội lớn đã đến! Điều quan trọng lúc này cần được chú trọng chính là việc các chính quyền đô thị cần nắm bắt thời cơ, xây dựng các kế hoạch cải tạo, xây mới hệ thống trường học công lập các cấp, đặc biệt là hệ thống trường THPT công lập, để có được các bước chuyển biến lớn về hoàn thiện đồng bộ hệ thống trường học công lập tại các quận nội đô trong thời gian tới.
