Ngày hôm nay, ngành Xây dựng đang đứng trước nhiều thách thức của biến đổi khí hậu, của hiệu ứng nhà kính. Vì thế, để phát triển xây dựng xanh, kiến trúc xanh, đô thị xanh, đô thị thông minh tiến tới Net Zero vào năm 2050, thì rất cần những giải pháp ứng phó và thích ứng với biến đổi khí hậu kịp thời, hiệu quả, vì môi trường sống an toàn, bền vững cho nhân dân. 
Đặt vấn đề
Miền Bắc nước ta vừa trải qua siêu bão số 3 (còn được gọi là bão Yagi), một trong những cơn bão mạnh nhất trong 30 năm qua từng được ghi nhận trên biển Đông với sức gió cực đại lên đến cấp 16 (184 - 201 km/h), giật trên cấp 17. Đây là mức cường độ rất cao, chỉ đứng sau cấp độ thảm họa trong thang đo rủi ro thiên tai. Và khi tiến vào Vịnh Bắc Bộ và đổ bộ vào đất liền, bão Yagi vẫn duy trì cường độ mạnh, với sức gió cấp 13 - 14, giật cấp 17, phạm vi ảnh hưởng rất lớn, trải dài khắp 26 tỉnh, thành phố ở miền Bắc và Thanh Hóa, gây hậu quả rất nặng nề cho một vùng rộng lớn chiếm tới 40% dân số và 41% GDP của cả nước; làm 329 người chết, mất tích; khoảng 1929 người bị thương.
Theo báo cáo của Bộ KH&ĐT, ước tính sơ bộ chưa đầy đủ, thiệt hại về tài sản do bão số 3 gây ra khoảng 50.000 tỷ đồng. Trong đó, khoảng 257.000 căn nhà, 1.300 trường học và nhiều công trình hạ tầng bị sập đổ, hư hại; 305 sự cố đê điều, chủ yếu là các tuyến đê lớn từ cấp 3 trở lên; trên 262.000 ha lúa, hoa màu, cây ăn quả bị ngập úng, thiệt hại, gãy đổ; 2.250 lồng bè nuôi trồng thủy sản bị hư hỏng, cuốn trôi; gần 2,3 triệu gia súc, gia cầm bị chết và gần 310.000 cây xanh đô thị bị gãy, đổ.
Hệ thống kết cấu hạ tầng của các địa phương do ảnh hưởng của bão bị hư hại nghiêm trọng. Nhiều công trình hạ tầng thiết yếu như đường sá, cầu, cống, điện, cấp nước, thoát nước, viễn thông bị sập đổ, hư hại. Các công trình thủy lợi, đê kè, đập chứa nước của nhà máy thủy điện… bị thiệt hại, tiềm ẩn nhiều rủi ro khi tình hình bão lũ thời gian tới sẽ còn rất phức tạp. Môi trường sống bị tác động tiêu cực bởi bùn, rác, ô nhiễm nguồn nước, nguy cơ phát sinh dịch bệnh ảnh hưởng đến đời sống của người dân và xã hội.
Nhiều bất cập trong quy hoạch xây dựng và thiết kế kiến trúc
Bão số 3 và hoàn lưu sau bão đã cho thấy sự phức tạp, khó lường và tác hại của biến đổi khí hậu (BĐKH) gây ra. Tại các thành phố như Hà Nội, Hạ Long, Hải Phòng hay các đô thị Yên Bái, Lào Cai, Lạng Sơn, Cao Bằng… gió bão không chỉ quật đổ hàng chục ngàn cây xanh đô thị; làm sập đổ, bay mái hàng vạn nhà dân, làm vỡ, nứt kính bên ngoài nhiều tòa nhà chung cư cao tầng; gây hư hỏng nhiều công trình công cộng có kiến trúc hiện đại và không gian lớn… mà còn làm ngập lụt nhiều đường phố, khu phố trong thời gian dài sau khi bão đi qua. Hậu quả mà bão số 3 gây ra đã làm bộc lộ một số vấn đề cần nghiên cứu trong quản lý phát triển đô thị - kiến trúc; trong việc lập quy hoạch điểm dân cư vùng đồi núi, nơi ven suối, ven đồi… nơi tiềm ẩn sạt lở, trượt đất.
Về công tác dự báo: Những năm qua, với sự phát triển của khoa học và công nghệ số, sử dụng vệ tinh viễn thám… công tác dự báo thiên tai, bão lũ, lở đất trên cả nước khá chính xác, kịp thời. Chúng ta đã lập được các bản đồ đánh giá nguy cơ thiên tai ở tỷ lệ 1:1.000.000 hay 1:500.000, 1:250.000. Trên các bản đồ này chỉ ra các khu vực có khả năng xảy ra thiên tai ở các mức độ khác nhau của từng địa phương.
Tuy nhiên, những bản đồ này không thể hiện được cụ thể những mái dốc, con suối có nguy cơ xảy ra sạt lở và lũ quét khi mưa lớn kéo dài cũng như chưa có thống kê và đánh giá cụ thể để địa phương biết, đề phòng. Các địa phương thiếu kịch bản ứng phó rủi ro thiên tai khi xảy ra, nên dễ bị động, lúng túng. Vì thế, cần xây dựng bản đồ đánh giá nguy cơ xảy ra sạt lở và lũ quét ở địa phương có tỷ lệ 1:5000 hay 1:10.000. Trên bản đồ này sẽ chỉ rõ được từng mái dốc; từng con suối có nguy cơ gây ra sạt lở, lũ quét cho từng ngôi nhà, cụm nhà hay một làng, một bản. Đây là công cụ rất quan trọng trong công tác quản lý và lập quy hoạch các điểm dân cư miền núi.
Bên cạnh đó có thể tùy điều kiện từng địa phương mà lắp thiết bị quan trắc tự động ghi đo sự chuyển dịch của các khối trượt, khi vượt quá giới hạn, các khối trượt này có khả năng gây thảm họa, thì hệ thống sẽ thông báo cho chính quyền và người dân để kịp thời ứng phó hoặc di dời.
Tuy nhiên phương pháp này sẽ bị hạn chế ở nước ta bởi khu vực miền núi rất phức tạp với vô vàn mái dốc, sườn núi có nguy cơ sạt lở, nên không thể có nguồn lực và nhân lực thực hiện công việc này cho cả hệ thống. Vụ lũ quét, sạt lở vùi lấp cả một làng như Làng Nủ, đêm 10/9 đã gây hậu quả kinh hoàng, san phẳng 33 nóc nhà, 52 người chết, 14 người mất tích là một bài học đau xót của việc xây dựng nhà ở nơi có nền đất yếu, triền đồi dễ xảy ra lũ quét.
Về quy hoạch xây dựng phát triển đô thị - nông thôn: Hầu hết các đô thị ở miền Bắc đều được hình thành bên những dòng sông với lợi thế giao thương, buôn bán bằng đường thủy (nhất cận thị/nhì cận giang). Với cấu trúc đô thị như thế, cốt nền đô thị thường thấp, dễ xảy ra ngập lụt khi có mưa lớn kéo dài, nhất là gặp những trận bão lớn như bão số 3 vừa qua.
Hiện nay, tại các đô thị, kể cả thành phố lớn như Hà Nội hệ thống tiêu thoát nước hầu như chưa đảm bảo, chưa thích ứng được với những trận mưa có cường độ lớn. Các hồ đầm, sông, mương, không gian xanh trong đô thị, nơi có khả năng tiêu thoát nước tự nhiên bị thu hẹp để lấy đất phát triển các dự án bất động sản và đô thị hóa.
Sự phát triển nhanh thiếu kiểm soát dân số đô thị cùng với sự bùng nổ số lượng ôtô, xe máy ngày càng cao… dẫn đến ách tắc giao thông, ô nhiễm môi trường. Hàng vạn cây xanh đô thị trong đó có hàng trăm cổ thụ bị bão làm gẫy cành, bật gốc cho thấy công tác trồng và chăm sóc cây xanh đô thị có nhiều bất cập.
Lâu nay, trước mùa mưa bão, người ta thường huy động công nhân và phương tiện đi cắt cành, cắt tán. Việc trồng cây cũng chưa phù hợp với cảnh quan đô thị. Cây trồng trên vỉa hè phải là cây có tán rộng nhưng không cao, có hoa, không có mùi độc hại, như muồng vàng, cây sở, trà đỏ, trà bạch… Cần quản lý chặt chẽ việc lựa chọn trồng cây xanh đô thị.
Vỉa hè có trồng cây xanh phải lớn hơn 3 m để đảm bảo cho bộ rễ cây phát triển. Cây xanh như con người, rất cần chăm sóc thường xuyên theo đúng kỹ thuật chuyên ngành. Cây già cỗi, cổ thụ bị sâu bệnh… nếu không có khả năng phục hồi thì cương quyết phải chặt bỏ để trồng cây mới cùng chủng loại phù hợp với đô thị. Cây xanh mới trồng cần được bảo vệ, chống đỡ phòng mưa bão, giông lốc.
Cần có giải pháp quy hoạch thích ứng với Luật Đê điều trong phát triển đô thị hai bên sông như ở Hà Nội để không cản trở dòng chảy khi có lũ và khả năng lưu giữ nước sạch. Với các điểm dân cư nông thôn miền núi, cần có quy hoạch cụ thể lựa chọn địa điểm xây dựng nhà ở, công trình công cộng an toàn. Tuyệt đối không làm nhà ở nơi có khả năng sạt lở, lũ quét.
Về kiến trúc: Bão số 3 và hoàn lưu của bão đã tàn phá, gây hư hại cho hàng vạn công trình kiến trúc từ nhà ở của dân đến các chung cư cao tầng, các công trình công cộng có khối tích lớn, hiện đại mới được xây dựng trong khoảng hơn một thập niên trở lại.
Rất nhiều nhà dân bị tốc mái, đổ sập, thậm chí bị chôn vùi bị lũ quét hay lở đất đều xây cất ở những vị trí không an toàn khi thiên tai xảy ra như Làng Nủ ở Lào Cai và nhiều nơi khác ở Cao Bằng, Yên Bái. Hầu hết các khu dân cư ngoài bãi sông Hồng bị ngập lụt, phải sơ tán, như Tứ Liên, Phúc Tân, Phúc Xá, An Dương… ở Hà Nội. Một số chung cư cao cấp ở Hà Nội, Hải Phòng bị gió giật làm vỡ kính, nước mưa tràn vào căn hộ.
Tại Quảng Ninh, nơi có nhiều công trình văn hóa bị bão số 3 tàn phá, đặc biệt trong đó có Bảo tàng - Thư viện Quảng Ninh (đưa vào sử dụng năm 2013), Cung Quy hoạch - Hội chợ và Triển lãm Quảng Ninh (đưa vào sử dụng năm 2017), tác phẩm của một KTS nổi tiếng thế giới người Tây Ban Nha, đây là những điểm đến hấp dẫn thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước, là “biểu tượng” của tỉnh, bị tàn phá nặng nề.
Ở Bảo tàng -Thư viện Quảng Ninh, hơn 1.100 m2/14.000m2 kính cường lực mặt đứng kiến trúc, trên mái, và kính lan can bị phá hủy; 714 m2 vách, trần thạch cao bị vỡ hỏng; hơn 1.000 m2 mái tôn chống nóng bị gió lốc thổi bay, bóc dỡ… Ngoài ra nhiều vật dụng phù trợ khác như loa, ghế, bậc đá, thang máy... cũng bị bão phá hủy.
Cung Quy hoạch - Hội chợ và Triển lãm Quảng Ninh nằm gần Bảo tàng - Thư viện tỉnh thì toàn bộ phần mái phía trước của Cung bị phá hủy, những tấm lợp bằng kim loại và lớp cách nhiệt bị lột ra từng mảng lớn rơi khắp nơi. Hệ thống kính cường lực bao quanh Cung cũng bị vỡ hỏng hoàn toàn.
Ngoài ra cây xanh, thang máy, máy chiếu, màn hình led phía ngoài, trần thạch cao, ghế phòng họp, sa bàn quy hoạch địa phương... cũng bị hỏng và ảnh hưởng. Thiệt hại ước tính ban đầu của 2 công trình là trên 70 tỷ đồng.
Qua những điều nêu trên cho thấy, việc quản lý chất lượng công trình còn yếu kém. Tuy công trình có kết cấu tòa nhà vững chắc, nhưng cấu tạo kiến trúc không an toàn, lắp đặt không đồng bộ bởi trình độ thi công lắp dựng kém và cả sự tiết kiệm kinh phí của chủ đầu tư… là nguyên nhân công trình dễ bị hư hỏng, phá vỡ khi có thiên tai, hiểm họa.
Theo quy định của nhà nước, kết cấu mặt dựng kiến trúc bằng kính cường lực trước khi thi công thực tế phải được thử trong phòng thí nghiệm với tỷ lệ 1:1 để đánh giá khả năng chịu lực gió, bão ở cấp cao nhất có thể xảy ra.
Nếu bỏ qua các quy định, tiêu chuẩn xây dựng, dù là một khung cửa kính khung nhôm, cũng sẽ gây ra thảm họa trước thiên tai, bão giật cường độ lớn như bão số 3. Các KTS khi thiết kế nhà ở, công trình công cộng sử dụng mái tôn cần lưu ý cấu tạo liên kết giữa các tấm mái với kết cấu đỡ mái để đảm bảo chịu được sức giật, xoáy của bão, gió.
Thiết kế khoảng vươn của mái tôn ra ngoài tường hay hệ khung cột phải hợp lý, đảm bảo mỹ quan và an toàn trước mưa bão. Nhà ở của dân vùng đồi núi phải có kiến trúc bền vững (nền vững, tường vững, mái vững) nhưng vẫn giữ được bản sắc vùng miền.
Kết luận
Câu chuyện về thảm họa do bão số 3 và hoàn lưu bão của nó gây ra vừa qua là câu chuyện đầy đau xót và nước mắt trước những thiệt hại vô cùng lớn về người và của ở miền Bắc nước ta. Bão số 3 cũng đã thêm một hồi chuông cảnh báo về hiểm họa của biến đổi khí hậu đối với con người.
Bão đã đi qua, cả nước đã và đang chung tay, góp sức với nghĩa đồng bào cao cả để giúp đỡ các địa phương bị thiên tai tàn phá khắc phục hậu quả. Bão số 3 cũng cho chúng ta thấy những điều còn bất cập trong công tác quản lý, quy hoạch xây dựng, kiến trúc phát triển đô thị và nông thôn.
Ngày hôm nay, ngành Xây dựng đang đứng trước nhiều thách thức của biến đổi khí hậu, của hiệu ứng nhà kính. Vì thế, để phát triển xây dựng xanh, kiến trúc xanh, đô thị xanh, đô thị thông minh tiến tới Net Zero vào năm 2050, thì rất cần những giải pháp ứng phó và thích ứng với biến đổi khí hậu kịp thời, hiệu quả, vì môi trường sống an toàn, bền vững cho nhân dân. Nhiệm vụ này phải được bắt đầu từ công tác quản lý nhà nước từ trung ương đến các địa phương; các nhà khoa học trong lĩnh vực xây dựng, vật liệu xây dựng, các KTS và các nhà đầu tư, doanh nghiệp.
Và phải chăng đó cũng là mục tiêu của ngành xây dựng và kiến trúc trong kỷ nguyên phát triển mới của đất nước dưới sự lãnh đạo của Đảng.
