Hệ thống thủy lợi Đồng Cam, tỉnh Phú Yên, không chỉ là một công trình thủy nông tiêu biểu về mặt kỹ thuật, mà còn chứa đựng những giá trị lịch sử, văn hóa và cảnh quan đặc sắc. Công trình này xứng đáng được nghiên cứu và đề cử ghi danh là Di sản nông nghiệp quan trọng toàn cầu. 
1. Giới thiệu
Trong nền nông nghiệp lúa nước truyền thống của Việt Nam, thủy lợi luôn được coi là yếu tố then chốt, đóng vai trò chủ đạo trong kỹ thuật canh tác “Nước - Phân - Cần - Giống”. Hệ thống thủy lợi Đồng Cam, tỉnh Phú Yên, không chỉ là một công trình thủy nông tiêu biểu về mặt kỹ thuật, mà còn chứa đựng những giá trị lịch sử, văn hóa và cảnh quan đặc sắc.
Công trình này xứng đáng được nghiên cứu và đề cử ghi danh là Di sản nông nghiệp quan trọng toàn cầu - GIAHS (Globally Important Agricultural Heritage Systems); đồng thời có đủ cơ sở để UNESCO xem xét công nhận là Di sản văn hóa thế giới, góp phần khẳng định giá trị toàn cầu của nền văn minh lúa nước Việt Nam.
Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên hợp quốc (FAO) đã khởi xướng chương trình GIAHS từ năm 2002 nhằm công nhận và bảo tồn các hệ thống nông nghiệp truyền thống có giá trị toàn cầu.
Hiện nay, chương trình Di sản Nông nghiệp của FAO bao gồm 50 cảnh quan trên toàn thế giới và là chương trình lớn nhất của Liên Hợp Quốc dành cho việc bảo vệ di sản nông nghiệp. Các hệ thống này phải đáp ứng các tiêu chí về bền vững, bảo tồn đa dạng sinh học và đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển cộng đồng nông thôn.
Đến nay, Việt Nam chưa có địa điểm chính thức nào được công nhận là GIAHS, mặc dù nhiều hệ thống nông nghiệp truyền thống và di sản nông nghiệp của Việt Nam có giá trị văn hóa và sinh thái đặc biệt. Một ví dụ tiềm năng là hệ thống thủy nông Đồng Cam, có thể được công nhận là GIAHS trong tương lai.
2. Lịch sử hình thành và quá trình xây dựng
Đập Đồng Cam (xã Hòa Hội, huyện Phú Hòa) là công trình thủy lợi lớn nhất của tỉnh Phú Yên. Ý tưởng xây dựng hệ thống thủy nông Đồng Cam đã được các kỹ sư Pháp đề xuất từ năm 1889. Tuy nhiên, phải đến năm 1904, dưới sự chỉ đạo của kỹ sư trưởng Desbos và kỹ sư Fayard, dự án mới được nghiên cứu chi tiết. Sau nhiều lần hoàn thiện và phê duyệt, công trình chính thức khởi công vào năm 1924, dưới sự giám sát của kỹ sư Nordey và Lefèvre, và hoàn thành vào năm 1932.
Toàn bộ thân đập dài 688 m, bao gồm hơn 2.500 hạng mục lớn nhỏ. Để xây dựng công trình quy mô này, mỗi ngày có khoảng 1.200 công nhân làm việc, với thời điểm cao nhất lên đến 5.000 lao động liên tục trong nhiều năm.
Công trình đã tiêu tốn hơn 5,35 triệu lượt ngày công lao động, cùng hàng triệu mét khối đất đá được đào đắp hoàn toàn thủ công trong điều kiện thiên nhiên khắc nghiệt (Cụ thể, hơn 2 triệu mét khối đất đã được đào và trên 360 nghìn mét khối đá bị phá bỏ). Công trình không chỉ thể hiện tinh thần lao động kiên cường mà còn ghi dấu hy sinh của ít nhất 54 người dân Phú Yên trong quá trình thi công.
3. Đặc điểm kỹ thuật và quy mô công trình
Đập Đồng Cam được xây dựng trên nền đá granit vững chắc, với chiều dài gần 688 m và chiều cao 22,4 m, nối giữa hai ngọn núi Trù Cát (huyện Phú Hòa) và Qui Hậu (huyện Tây Hòa). Công trình có 14 cửa lấy nước, 2 cửa xả cát và hệ thống van điều tiết linh hoạt.
Bên cạnh đập chính, hệ thống kênh chính Bắc và kênh chính Nam cùng hơn 2.500 hạng mục nhỏ đã hình thành một mạng lưới tưới tiêu quy mô 220 km², phục vụ gần 19 nghìn héc-ta đất nông nghiệp mang lại sự trù phú cho đồng bằng Phú Yên từ đầu thế kỷ 20 cho đến nay.
Hiện nay, hệ thống đập phục vụ nước tưới cho 78 đơn vị sử dụng nước, chịu sự quản lý của 207 tổ chức trên toàn tỉnh. Việc vận hành đập phụ thuộc trực tiếp vào hoạt động của hai nhà máy thủy điện sông Ba Hạ và sông Hinh.
Mặc dù chịu một số tác động từ thiên tai, như sạt lở do mưa bão năm 2021, hệ thống đập vẫn duy trì hoạt động hiệu quả. Công tác bảo tồn và duy trì vận hành được chính quyền địa phương phối hợp với Công ty Thủy nông Đồng Cam thực hiện nghiêm túc.
4. Các giá trị phổ quát của hệ thống thủy lợi Đồng Cam
Hệ thống thủy lợi Đồng Cam không chỉ là một công trình kỹ thuật đặc biệt mà còn mang trong mình những giá trị lịch sử, khoa học, văn hóa, xã hội, và cảnh quan sâu sắc. Những giá trị này không chỉ phản ánh sự kết hợp tinh tế giữa con người và thiên nhiên, mà còn minh chứng cho tầm quan trọng của công trình đối với sự phát triển bền vững của vùng đất Phú Yên.
Giá trị lịch sử: Công trình thủy lợi Đồng Cam gắn liền với quá trình khai hoang và mở rộng sản xuất nông nghiệp tại miền Trung Việt Nam, đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nông thôn và gia tăng năng suất nông nghiệp từ những năm đầu thế kỷ 20.
Giá trị khoa học, kỹ thuật: Sự kết hợp giữa kỹ thuật thủy lợi hiện đại thời Pháp và tri thức bản địa về dẫn thủy nhập điền đã tạo nên một hệ thống thủy lợi độc đáo. Điều này không chỉ thể hiện sự giao lưu giữa các nền văn minh mà còn cho thấy một mô hình phát triển bền vững trong việc sử dụng tài nguyên nước.
Giá trị văn hóa - xã hội - giáo dục: Tinh thần lao động kiên cường và tri ân đối với thế hệ trước được thể hiện qua lễ hội Đập Đồng Cam vào mùng 8 tháng Giêng âm lịch hàng năm. Đây là dịp để cộng đồng tưởng nhớ những đóng góp của những người đã xây dựng và bảo vệ công trình thủy lợi, đồng thời giáo dục các thế hệ sau về giá trị của lao động và bảo vệ tài nguyên.
Giá trị kiến trúc - cảnh quan: Đập Đồng Cam và vùng hạ lưu tạo thành một quần thể sơn thủy hữu tình, nơi thiên nhiên và công trình nhân tạo hòa quyện, tạo nên một cảnh quan đặc sắc. Đây không chỉ là một công trình thủy lợi, mà còn là một điểm nhấn về kiến trúc, gắn kết chặt chẽ với thiên nhiên và cộng đồng.
Giá trị sử dụng và phát huy: Sau gần 100 năm hoạt động, hệ thống thủy lợi Đồng Cam vẫn duy trì được hiệu quả vận hành, đóng vai trò quan trọng trong an ninh lương thực của vùng Tuy Hòa, Phú Yên. Đây là minh chứng cho tính bền vững và khả năng phát huy giá trị lâu dài của công trình.
• Hệ thống xi-phông được phát triển bởi người Pháp, sử dụng áp suất khí quyển và sự chênh lệch mực nước để di chuyển nước qua các kênh mà không cần sử dụng bơm cơ học. Phương pháp này giúp tiết kiệm năng lượng, giảm chi phí vận hành và đảm bảo phân phối nước hiệu quả, đặc biệt là ở những khu vực có địa hình phức tạp.
• Hệ thống thủy nông Đồng Cam có nhiều thành phần, bao gồm các cống xi-phông, cửa xả, cửa lấy nước, và các van điều tiết linh hoạt. Những yếu tố này đã được duy trì và tiếp tục sử dụng cho đến nay.
5. Di sản nông nghiệp quan trọng toàn cầu (GIAHS) trên thế giới
Một số trường hợp trên thế giới đã được GIAHS công nhận rất gần về bản chất với đập Đồng Cam, với những đặc điểm chung như thủy lợi, canh tác lúa nước và cảnh quan nhân tạo lâu đời. Các hệ thống này thể hiện sự kết hợp giữa kỹ thuật thủy lợi và canh tác nông nghiệp truyền thống, không chỉ cung cấp nước cho sản xuất mà còn bảo tồn các hệ sinh thái tự nhiên.
Một số ví dụ điển hình như hệ thống thủy lợi canh tác lúa nước cổ truyền ở Bali, từ thế kỷ 9, vận hành theo triết lý “Tri Hita Karana” - hài hòa giữa con người, thiên nhiên và thần linh, với hệ thống tưới tiêu Subak, duy trì cân bằng môi trường và sản xuất lúa; hệ thống thủy lợi tại các vùng đồng bằng ngập mặn ở Nhật Bản, hệ thống nông nghiệp truyền thống ở Jeju, Hàn Quốc, hay các hệ thống thủy lợi cổ ở Andalusia, Tây Ban Nha.
Bảng 1: Ví dụ tiêu biểu Di sản nông nghiệp quan trọng toàn cầu - GIAHS
Những hệ thống này đều có ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển bền vững của nông nghiệp và đóng vai trò quan trọng trong việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên qua các thế kỷ. Những đặc điểm nổi bật của các hệ thống này bao gồm: Thủy lợi đóng vai trò trung tâm trong sự phát triển nông nghiệp, xã hội và định cư; Sự kết hợp giữa kỹ thuật, văn hóa, tín ngưỡng và cảnh quan; Tính bền vững và khả năng duy trì giá trị trong suốt hàng trăm năm.
6. Tiềm năng di sản và công tác chuẩn bị ghi danh GIAHS
6.1. Tiềm năng di sản hệ thống thủy lợi Đồng Cam
Với những giá trị nổi bật về lịch sử, kỹ thuật, văn hóa, cảnh quan và sử dụng, hệ thống thủy lợi Đồng Cam hoàn toàn đáp ứng các tiêu chí của GIAHS (đa dạng sinh học nông nghiệp, tri thức bản địa, tổ chức xã hội, cảnh quan văn hóa, bền vững sinh kế).
Công trình này có tác động lớn đến sự phát triển bền vững của nông nghiệp và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, vì vậy có đủ cơ sở để được đề cử ghi danh là Di sản nông nghiệp quan trọng toàn cầu, với các đặc điểm đặc sắc:
Kỹ thuật dẫn nước tinh vi từ thế kỷ 20, thể hiện sự tiến bộ trong việc quản lý và sử dụng tài nguyên nước hiệu quả; Vai trò thiết yếu trong việc chuyển đổi vùng đất thành vựa lúa lớn nhất miền Trung, đóng góp quan trọng vào an ninh lương thực của khu vực; Giá trị lịch sử, văn hóa, xã hội, cùng cảnh quan đặc biệt, tạo nên một di sản có giá trị vượt thời gian và có ý nghĩa toàn cầu.
Không chỉ là một công trình thủy lợi quan trọng, Đồng Cam đã góp phần xây dựng nền tảng vững chắc cho nông nghiệp của tỉnh Phú Yên. Nếu được nghiên cứu và triển khai đúng cách, hồ sơ đập Đồng Cam có thể không chỉ được ghi danh GIAHS, mà còn có cơ hội trở thành Di sản văn hóa thế giới của UNESCO, như trường hợp Subak Bali ở Indonesia. Đây là một cơ hội quý báu để bảo tồn và phát huy giá trị của công trình, đồng thời khẳng định tầm quan trọng của nền văn minh lúa nước Việt Nam trên bình diện toàn cầu.
Bảng 2: Hệ thống tiêu chí di sản Đồng Cam đáp ứng yêu cầu của GIAHS
6.2. Công tác chuẩn bị cần thiết để ghi danh GIAHS
Các yếu tố quan trọng trong hồ sơ đề cử di sản GIAHS để FAO xem xét, nhằm bảo vệ và phát huy giá trị của các hệ thống nông nghiệp truyền thống có giá trị toàn cầu, bao gồm:
Mô tả di sản (vị trí, lịch sử, kỹ thuật, văn hóa): Cung cấp thông tin chi tiết về di sản, đặc điểm lịch sử của hệ thống nông nghiệp, kỹ thuật canh tác và thủy lợi được sử dụng, cũng như những giá trị văn hóa đặc trưng liên quan đến di sản, cánh đồng lúa và các mô hình định cư nông nghiệp của tỉnh Phú Yên.
Cung cấp hiện trạng Đồng Cam, kênh dẫn nước: Cung cấp thông tin về dữ liệu thủy văn, kỹ thuật công nghệ thủy lợi và các yếu tố kỹ thuật của hệ thống. Việc khai thác dữ liệu thủy văn hoặc ứng dụng hiện đại của công nghệ này sẽ làm tăng sức thuyết phục về tính ưu việt kỹ thuật của hệ thống.
Phân tích giá trị nổi bật toàn cầu (OUV - Outstanding Universal Value): Phân tích các giá trị đặc biệt của di sản đối với nhân loại, bao gồm giá trị lịch sử, kỹ thuật, văn hóa và môi trường thông qua các bản đồ kỹ thuật, bản vẽ kiến trúc thủy lợi Pháp. Các giá trị này cần phải có ý nghĩa toàn cầu, thể hiện sự kết hợp giữa con người và thiên nhiên, đồng thời đóng góp vào sự phát triển bền vững và bảo vệ đa dạng sinh học.
Đánh giá tính xác thực và toàn vẹn (Authenticity & Integrity): Đánh giá tính xác thực của di sản, tức là mức độ bảo tồn nguyên vẹn các đặc điểm gốc của di sản. Đồng thời, cần đánh giá tính toàn vẹn của di sản, xác định mức độ còn lại của các yếu tố quan trọng như công trình, kỹ thuật, văn hóa và cảnh quan.
Quản lý bảo tồn (Management Plan): Trình bày kế hoạch quản lý bảo tồn di sản, bao gồm các chiến lược và phương pháp bảo vệ, duy trì, phát huy giá trị di sản trong tương lai. Kế hoạch này cần đảm bảo tính bền vững của di sản qua các thế hệ, bao gồm các hoạt động giám sát, bảo vệ môi trường và quản lý cộng đồng, lời chứng thực từ cộng đồng địa phương và chính quyền.
7. Định hướng bảo tồn phát huy giá trị di sản đập Đồng Cam
7.1. Các thách thức hiện nay
Biến đổi khí hậu: Các hiện tượng biến đổi khí hậu và thời tiết cực đoạn mưa bão, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến hệ thống thủy lợi Đồng Cam.
Tác động của đô thị hóa và khai thác tài nguyên nước không bền vững: Quá trình đô thị hóa và việc sử dụng tài nguyên nước không hợp lý đang gây áp lực lớn đối với hệ thống thủy lợi và môi trường xung quanh.
Bảo tồn truyền thống canh tác lúa nước gắn liền với thủy lợi: Việc duy trì các phương thức canh tác truyền thống là điều kiện quan trọng để bảo vệ di sản và đảm bảo tính bền vững của nền nông nghiệp.
7.2. Kế hoạch quản lý và bảo tồn
Bảo trì kỹ thuật hệ thống đập - kênh: Đảm bảo công tác bảo trì và nâng cấp hệ thống đập và kênh mương để duy trì khả năng vận hành hiệu quả trong dài hạn.
Kết hợp bảo tồn vật thể và phi vật thể: Cần bảo tồn không chỉ các công trình vật thể như hệ thống đập và kênh mương, mà còn các giá trị phi vật thể như tri thức canh tác truyền thống, mô hình định cư nông nghiệp, và đặc sản nông thôn của địa phương.
Phát triển mô hình du lịch nông nghiệp trải nghiệm: Tạo ra các sản phẩm du lịch gắn với văn hóa lúa nước, qua đó vừa bảo tồn di sản vừa phát triển kinh tế địa phương.
Giáo dục cộng đồng và thế hệ trẻ về di sản Đồng Cam: Tăng cường nhận thức cộng đồng về giá trị di sản và khuyến khích tham gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản.
7.3. Sự tham gia của cộng đồng
Sự tham gia của cộng đồng địa phương là yếu tố quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của Hệ thống thủy lợi Đồng Cam. Chính quyền và các tổ chức bảo tồn có thể phát huy hiệu quả công tác này thông qua:
Giáo dục cộng đồng: Tổ chức các chương trình tuyên truyền và hội thảo để nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của đập Đồng Cam và khuyến khích sự tham gia bảo tồn.
Tham gia bảo tồn trực tiếp: Khuyến khích cộng đồng, đặc biệt là nông dân, tham gia vào việc bảo trì và duy trì hệ thống thủy lợi, giúp bảo vệ công trình và duy trì phương thức canh tác truyền thống.
Phát triển du lịch cộng đồng: Tổ chức du lịch nông nghiệp trải nghiệm, tạo cơ hội cho người dân địa phương tham gia hướng dẫn du khách và giới thiệu đặc sản nông thôn, tạo thu nhập và phát huy giá trị văn hóa.
Hợp tác công - tư: Phối hợp với các tổ chức quốc tế và chuyên gia di sản để phát triển các sáng kiến bảo tồn bền vững, nâng cao hiệu quả bảo vệ di sản và môi trường.
Sự tham gia của cộng đồng địa phương không chỉ mang lại lợi ích trong việc bảo vệ di sản mà còn tạo ra sự kết nối giữa các thế hệ, giúp nâng cao giá trị của đập Đồng Cam không chỉ trong bối cảnh địa phương mà còn với cộng đồng quốc tế.
8. Kết luận và kiến nghị
Hệ thống thủy lợi Đồng Cam là minh chứng cho sự sáng tạo và bền bỉ của người Việt trong hành trình phát triển bền vững. Việc ghi danh Đồng Cam vào danh mục GIAHS không chỉ tôn vinh di sản nông nghiệp Việt Nam mà còn khẳng định cam kết bảo vệ giá trị nhân văn toàn cầu.
Để hiện thực hóa mục tiêu này, việc nâng cấp đập Đồng Cam thành Di tích Quốc gia đặc biệt là bước đi quan trọng, tạo nền tảng cho quá trình đề cử GIAHS. Một số kiến nghị và định hướng trong thời gian tới bao gồm:
Xây dựng kế hoạch bảo tồn dài hạn: Phát triển chiến lược bảo tồn bền vững, bảo vệ công trình và các giá trị văn hóa, xã hội, sinh thái.
Phát triển du lịch văn hóa - sinh thái gắn với thủy lợi: Tạo sản phẩm du lịch để thu hút du khách và nâng cao nhận thức về di sản nông nghiệp.
Tăng cường giáo dục cộng đồng: Thực hiện các chương trình giáo dục, đặc biệt cho thế hệ trẻ, nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản.
Tham khảo kinh nghiệm quốc tế: Áp dụng các mô hình quản lý và bảo tồn di sản nông nghiệp thành công từ các quốc gia khác.
Để đạt được thành công trong việc ghi danh và bảo tồn, cần có sự phối hợp liên ngành giữa các cơ quan, tổ chức và cộng đồng, cùng sự tham gia của chuyên gia, nhà khoa học, và các tổ chức quốc tế có kinh nghiệm. Việc xây dựng kế hoạch hành động cụ thể, từ khảo sát đến chiến lược bảo tồn, là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả.
Ngoài ra, kết nối quá trình ghi danh với chiến lược phát triển bền vững khu vực, đặc biệt trong khuôn khổ nông thôn mới và du lịch di sản, sẽ thúc đẩy kinh tế - xã hội và bảo tồn giá trị văn hóa địa phương. Với lộ trình rõ ràng và sự hợp tác chặt chẽ, việc ghi danh đập Đồng Cam là GIAHS là khả thi, mở ra cơ hội lớn cho việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản này.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Tài liệu Hội thảo: Hành trình Di sản Ayaru - Phú Yên, trong khuôn khổ Liên hoan sinh viên Kiến trúc lần thứ XIII - 2022, Tổ chức tại Trường Đại học Xây dựng Miền Trung.
2. FAO GIAHS programme (Globally Important Agricultural Heritage Systems)
3. https://www.tapchikientruc.com.vn/chuyen-muc/di-san-nong-nghiep-voi-cac-gia-tri-pho-quat-cua-he-thong-thuy-loi-dap-dong-cam-tinh-phu-yen.html
4. https://vinwonders.com/vi/wonderpedia/news/thang-canh-cap-quoc-gia-dap-dong-cam/
5. https://kinhtedothi.vn/kenh-dao-o-nam-bo-tu-thoi-nguyen-den-thoi-thuoc-phap.html
6. https://nongnghiepmoitruong.vn/chiem-nguong-ve-dep-ky-vi-cua-dap-dong-cam-i749926.html
