Sau nhiều năm chuẩn bị công phu, ngày 23/6/2023, Quốc hội đã biểu quyết thông qua Luật Đấu thầu (sửa đổi) với tỷ lệ 93,12% tổng số đại biểu Quốc hội tham gia biểu quyết tán thành.
Đại biểu Trịnh Xuân An (Đoàn ĐBQH tỉnh Đồng Nai) nhận xét: “Luật Đấu thầu 2023 có nhiều điểm mới, rất tiến bộ, thể hiện trách nhiệm của Quốc hội trong đánh giá thực tiễn, tồn tại để xử lý. Vấn đề tôi quan tâm là đấu thầu để minh bạch, công khai, bảo đảm hiệu quả trong việc sử dụng tiền, tài sản nhà nước”.
Quả là vậy, đấu thầu vốn là một hình thức cạnh tranh văn minh trong nền kinh tế thị trường phát triển nhằm lựa chọn nhà thầu đáp ứng các yêu cầu kinh tế - kỹ thuật của chủ đầu tư. Đấu thầu ra đời và tồn tại với mục tiêu nhằm thực hiện tính cạnh tranh, công bằng, minh bạch để lựa chọn ra nhà thầu phù hợp nhất và bảo đảm hiệu quả kinh tế của một dự án đầu tư.
Và điều quan tâm nhất của vị đại biểu quốc hội này là “bảo đảm hiệu quả trong việc sử dụng tiền, tài sản Nhà nước”.
Vì lơi lỏng quản lý mà chỉ trong một vụ giao đất không qua đấu thầu tại khu đất số 8-12 Lê Duẩn, quận 1, TP.HCM, theo đánh giá của Viện Kiểm sát, thiệt hại tài sản Nhà nước của vụ án tính đến thời điểm khởi tố, tức vào năm 2018, là hơn 1.927 tỷ đồng.
Vì không kiềm chế được lòng tham mà chỉ riêng ở tỉnh Quảng Ninh, và cũng chỉ ở một trong những lĩnh vực đầu tư công là giáo dục, qua những cuộc đấu thầu theo kiểu “thông thầu”, từ năm 2016 - 2019, cả 6 dự án mua sắm trang thiết bị giáo dục cho các trường mầm non, tiểu học của Sở GD&ĐT Quảng Ninh trị giá hơn 636 tỷ đồng đã bị lòng tham tàn phá. Theo đánh giá của cơ quan tố tụng, chỉ tính riêng 2 gói thầu của năm 2019 đã gây thiệt hại cho tài sản Nhà nước hơn 80 tỷ đồng và tiền hối lộ quan chức lên đến trên 30 tỷ đồng…
Chỉ cần nêu 2 ví dụ về thất thoát tài sản công nêu trên cũng đã đủ để thấy, sự hoàn thiện hệ thống pháp luật để bảo vệ lượng tài sản vốn không nhiều nhặn gì ở một quốc gia vẫn đang trong tốp nghèo trên thế giới là cần thiết như thế nào.
Từ xưa tới nay, quản lý tài sản công luôn luôn khó hơn gấp nhiều lần so với tài sản tư. Một bên là “mất của thì đau, mất con thì xót” và một bên là “cha chung không ai khóc”, thử hỏi mảnh đất nào sẽ sẵn sàng dung túng cho lòng tham của con người?
Thực tiễn cho thấy, việc thất thoát tài sản công trong những năm qua đã khiến không ít người lo lắng về khối lượng tài sản khổng lồ đang nằm trong các DNNN. Theo con số thống kê đến tháng 7/2022, cả nước có 673 DNNN với tổng tài sản gần 3,65 triệu tỷ đồng. Trong đó, 92% tổng tài sản của các DNNN là các tập đoàn, tổng công ty, công ty mẹ - con (75 DN) với tổng tài sản hơn 3,53 triệu tỷ đồng.
Bên cạnh đó, tổng giá trị vốn Nhà nước đang đầu tư tại các DNNN là hơn 1,66 triệu tỷ đồng. Trong đó, DN do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ là hơn 1,5 triệu tỷ đồng và DN do Nhà nước nắm giữ hơn 50% vốn điều lệ là hơn 156 nghìn tỷ đồng…
Với một khối lượng tài sản lớn như vậy, việc quản trị chúng như thế nào qua hệ thống pháp luật quốc gia, trong đó có Luật Đấu thầu, thật sự là vấn đề hệ trọng.
Tại một hội nghị về nâng cao hiệu quả hoạt động của DNNN, trọng tâm là các tập đoàn kinh tế, tổng công ty nhà nước hồi giữa tháng 7/2022, sau khi ghi nhận những kết quả đã đạt được, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính nêu lên những mặt hạn chế trong quản trị nguồn tài sản công này.
Theo Thủ tướng, vai trò dẫn dắt, tạo động lực, mở đường, thúc đẩy các thành phần kinh tế khác của các DNNN chưa được phát huy rõ nét. Năng lực đổi mới sáng tạo còn hạn chế, đặc biệt trong các ngành có khả năng dẫn dắt chuyển đổi cơ cấu kinh tế.
Hiệu quả hoạt động của khu vực DNNN chưa tương xứng với nguồn lực nắm giữ. Các DNNN chưa liên kết chặt chẽ với nhau, chưa tạo điều kiện thuận lợi nhất để DN tư nhân, trong đó có các DN nhỏ và vừa cùng tham gia vào chuỗi cung ứng, chuỗi giá trị.
Công tác cổ phần hóa, thoái vốn còn chậm so với tiến độ đề ra. Công tác đổi mới quản trị DN chưa xứng tầm, chưa theo kịp yêu cầu của thị trường. Chế độ đãi ngộ và xử lý trách nhiệm người quản lý DN chưa tạo được động lực gắn với trách nhiệm theo cơ chế thị trường…
Thủ tướng nêu rõ, bên cạnh những nguyên nhân khách quan thì nguyên nhân chủ quan vẫn là chủ yếu.
Theo chuyên gia phân tích, một trong những nguyên nhân khách quan khiến cho các DNNN bị hạn chế sáng tạo và chủ động trong kinh doanh là do Luật Đấu thầu khi chưa sửa đổi.
Khi đó, việc quy định DN do Nhà nước nắm giữ trên 50% vốn điều lệ hoặc tổng số cổ phần có quyền biểu quyết phải tuân thủ hoàn toàn Luật Đấu thầu có thể dẫn đến làm chậm quá trình cổ phần hóa DN, không tạo sự linh hoạt, chủ động cho các cổ đông trong việc ra quyết định điều hành, tổ chức sản xuất kinh doanh cho DN của mình.
Bên cạnh đó, việc quy định DN do Nhà nước nắm giữ trên 50% vốn điều lệ cũng phải tuân thủ toàn bộ quy trình, thủ tục chặt chẽ như đối với DN do Nhà nước nắm giữ 100% vốn điều lệ cũng không bảo đảm sự công bằng giữa các DN.
Về quản trị nội bộ, các DN cổ phần có sự tham gia của nhiều nhà đầu tư nên họ luôn luôn yêu cầu những người điều hành có sự chủ động, linh hoạt và kịp thời. Đó là yêu cầu quan trọng để có thể thích ứng, cạnh tranh linh hoạt trên thương trường. Nhưng việc đấu thầu bắt buộc khá nặng về thủ tục, nhiều bước lập tổ, nhóm, trình duyệt, báo cáo, thẩm định, phê duyệt phức tạp, mất nhiều thời gian. Vì vậy, không phải lúc nào đấu thầu cũng phát huy được hiệu quả. Nhiều khi đầu tư xong thì cơ hội đã vuột mất.
Ông Lê Mạnh Cường - Tổng giám đốc Tổng công ty CP Dịch vụ kỹ thuật dầu khí Việt Nam (PTSC) khi trả lời phỏng vấn trên tạp chí Petrotimes cho hay: “Chúng tôi là đơn vị đa dịch vụ, cung cấp theo chuỗi khép kín, trải dài nhiều lĩnh vực. Công tác đầu tư, mua sắm vật tư, trang thiết bị là liên tục và rất đa dạng.
Chúng tôi phải tập hợp đánh giá, phân loại. Hạng mục, chủng loại, lĩnh vực, gói thầu nào cần cơ chế nhanh chóng linh hoạt sẽ có cơ chế cho gói đó. Những gói thầu, những lĩnh vực quan trọng, nếu cần thiết phải quy định nhiều tiêu chí hơn, thủ tục chặt chẽ, thậm chí hơn cả Luật Đấu thầu, chúng tôi cũng sẽ quy định. Mua sắm cho dự án cũng phải có cơ chế khác với mua sắm thường xuyên hoặc đầu tư xây dựng cơ bản”.
Ghi nhận thực tiễn và để tháo gỡ những ách tắc đó, trong Luật Đấu thầu 2023 này, sự ràng buộc này đã được gỡ bỏ đối với các công ty cổ phần có phần góp vốn của Nhà nước dưới 100%.
Trên đây chỉ là một ví dụ cụ thể cho thấy những bước phát triển mới trong hệ thống luật pháp liên quan đến quản trị tài sản công của nước ta. Theo đánh giá của các chuyên gia, Luật Đấu thầu (sửa đổi) lần này đã được rà soát, chỉnh lý phạm vi, đối tượng áp dụng luật, quy trình, thủ tục lựa chọn nhà thầu, nhà đầu tư để bảo đảm tính đồng bộ, thống nhất giữa quy định của Luật Đấu thầu với các luật có liên quan.
Đồng thời, Luật quy định rõ ràng, chặt chẽ hơn, nhất là các nội dung về thẩm quyền, trách nhiệm của các bên trong công tác đấu thầu, bảo đảm yêu cầu công khai, minh bạch, cạnh tranh và hiệu quả kinh tế trong hoạt động đấu thầu, tạo niềm tin cho các cơ quan, đơn vị trong quá trình triển khai hoạt động đấu thầu.
Luật cũng quy định rõ các hành vi bị cấm, các ưu đãi với DN trong nước, nâng cao tính cạnh tranh, công khai, minh bạch, hiệu quả kinh tế trong đấu thầu. Quy định rõ trách nhiệm của các bộ, ngành, địa phương, bên mời thầu, bên dự thầu, góp phần hạn chế thất thoát, lãng phí, tiêu cực, tham nhũng trong hoạt động đấu thầu, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý nhà nước về đấu thầu…
Tuy nhiên, cần phải ghi nhận rằng, trong quản trị tài sản công, chống thất thoát, tham ô, lãng phí mới chỉ là quản trị mang tính thụ động. Làm thế nào để khối tài sản ấy sinh sôi nảy nở phục vụ quốc kế dân sinh mới là vấn đề cốt lõi
