Ở nhiều nước, sự can thiệp của những người có quyền lực vào tác phẩm kiến trúc không giống như ở Việt Nam. Đầu năm mới, tôi ngồi tiếp chuyện với một kiến trúc sư. Ông bảo, giật mình nhìn lại 50 năm qua, chúng ta chưa có được công trình nào mang dấu ấn thời đại.
Cho đến hôm nay, bộ mặt đô thị Việt Nam đã có những thay đổi đáng mừng: dáng dấp khang trang, hiện đại hơn. Nhưng, dường như còn nhiều điều chưa ổn trong tổng thể bộ mặt kiến trúc hôm nay. Có nơi thật sự chưa được như mong muốn, thậm còn kéo theo những thứ rất tệ hại.
Bây giờ, nhìn lại mình, sẽ thật khó có thể đoán định chúng ta đang đứng ở đâu! Bộ mặt kiến trúc đô thị của Việt Nam đang dần thay đổi với những cái được và chưa được. Một số công trình kiến trúc đẹp, hiện đại. Một số đường phố mới thật khang trang. Thật là hữu hạn. Cái chung và cái phổ biến lại là những công trình kiến trúc chưa đẹp, thị hiếu cầu kỳ, kém thẩm mỹ. Cố vươn lên hiện đại mà thiếu tiềm thức về bản sắc Việt Nam.
Tại sao bây giờ chúng ta thấy đầy rẫy những công trình “giả cổ”, sao chép đủ thứ Đông – Tây – Kim – Cổ? Đó không phải là ý muốn của kiến trúc sư (KTS) mà là ý muốn của các “ông chủ” (người quản lý). Ông chủ đó có thể chỉ giữ quyền 5 năm, nhưng sản phẩm kiến trúc ấy sẽ tồn tại lâu dài hơn thế. Vì vậy, không thể để ý tưởng, mong muốn của một cá nhân lãnh đạo có quyền nào đó mà đẻ ra những sản phẩm kiến trúc “chẳng giống ai”, “trọc phú” giữa đô thị hôm nay.
Ở các nước khác, người đứng đầu nhà nước có quyền quyết định. Song bên cạnh họ còn có một đội ngũ cơ quan phản biện độc lập. Vì thế, những quyết định của họ đưa ra bao giờ cũng mang ý nghĩa xã hội cao.
Có dịp đi đường bộ qua một loạt đô thị mới ở miền Bắc, miền Trung cũng như miền Nam ai cũng thấy là không thể phân biệt được nữa. Không nhớ được những nơi mình đã đi qua nữa. Sự giống nhau của các đô thị mới, đường phố mới, trung tâm mới, công trình mới thật thảm hại. Các đô thị phát triển bất chấp các đặc trưng và truyền thống làm tiêu tán nhiều giá trị địa – văn hoá địa phương. Có KTS còn nói rằng, chúng ta đang cưỡng bức đồng phục hoá các đô thị
Không đâu xa, việc xây dựng các khu ở ngay tại Thủ đô vẫn tồn tại kiểu có tiền thì làm gì cũng mặc. Mỗi nơi một kiểu, biệt lập, tách hẳn với xã hội. Tất cả những sản phẩm kiểu như thế sẽ làm méo mó hình ảnh kiến trúc và của KTS Việt Nam. Phải trả lại những gì thuộc về trách nhiệm của những người làm kiến trúc. Nếu không kiến trúc Việt Nam sẽ ngày càng lạc hậu.
Có một thực tế đáng buồn là, “người ta” cứ muốn đặt dấu ấn nhiệm kỳ của mình bằng những công trình bề thế, hoành tráng. Nhưng triến trúc đâu phải như thế. Đâu phải cứ hoành tráng, cứ “cổ”, “lai tây” là đẹp, là ghi dấu ấn?!.
Cố KTS Nguyễn Tấn Vạn từng nói rằng: Thời đại nào thì có nghệ thuật của thời đại ấy. Sao chép là thể hiện sự học đòi, là sự thất bại trong tư duy nghệ thuật của ngay ông chủ và cả KTS đó.
Trong xu hướng toàn cầu hóa, việc xóa nhòa ranh giới “địa văn hoá” của kiến trúc là một nguy cơ. Nỗi lo về việc xoá nhòa hình ảnh đặc thù, nét riêng của từng đô thị khác nhau là có thật khi mà Singapore và Hong Kong không khác nhau mấy, TP.HCM sẽ không khác gì Đà Nẵng với các công trình kiến trúc lặp lại nét tân kỳ của Thượng Hải hay Quảng Châu.
Sẽ là thất bại nếu như mỗi đô thị không tồn tại nét đẹp riêng trên cái gốc truyền thống, văn hoá của mình. Đâu đó những mái chóp của phương tây, những cửa kính khung nhôm xa lạ với môi trường, khí hậu Việt Nam đang tràn lan như một thứ bệnh dịch ở hầu khắp các đô thị. Những khu vực phố cũ, phố cổ cảnh quan thiên nhiên đang có nguy cơ bị chen lấn, xô đẩy bởi thiếu cái nhìn của một quy hoạch tổng thể, thống nhất đa ngành. Thiếu một phương tiện pháp lý cần thiết để quản lý xây dựng đô thị theo quy hoạch. Thiếu ý thức nhận dạng bản sắc văn hoá và trách nhiệm cộng đồng, làm mất đi dáng vẻ truyền thống, thế mạnh của một đô thị cần phải có, nhất là trong xu hướng hiện đại hóa hôm nay.
Đã đến lúc cần phải có những qui định, những văn bản pháp luật cụ thể điều chỉnh hoạt động của KTS để các tổ chức, cá nhân phải tuân theo. Không thể đem ý kiến cá nhân, đem sở thích riêng của mình ra áp đặt được.
Những lộn xộn trong kiến trúc đang diễn ra ở nhiều đô thị Việt Nam hôm nay phản ánh khá rõ tình trạng này. Chúng ta không có được khu đô thị mới nào ra hồn, đúng nghĩa của nó. Sự tùy tiện, áp đặt kiến trúc thể hiện khá rõ ở đây. Như lời một KTS đã nói: Hình hài, bộ mặt đô thị kiểu gì sẽ phản ánh thực tế vận hành của xã hội ấy mà thôi. Bởi vậy, nếu không có sự điều chỉnh bằng pháp luật thì bộ mặt đô thị sẽ vẫn mãi còn tình trạng “xôi đỗ”, lai tạp, thiếu bản sắc.
