Biến đổi khí hậu và ô nhiễm môi trường đang đặt ra thách thức lớn đối với lĩnh vực GTVT, đặc biệt trong xây dựng và bảo trì kết cấu hạ tầng. Trước tình hình đó, các cơ quan, đơn vị cần đẩy mạnh tích hợp giải pháp bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu ngay từ khâu thiết kế, thi công đến vận hành, bảo trì, hướng tới phát triển bền vững và thân thiện với môi trường. Từ “kỹ thuật hóa” sang “xanh hóa”
Trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu đang diễn ra nhanh chóng và phức tạp, việc xây dựng và duy tu hạ tầng giao thông đòi hỏi sự thay đổi tiếp cận từ “kỹ thuật hóa” sang “xanh hóa và bền vững hóa”.
Trong báo cáo Đánh giá Khí hậu Quốc gia 2020, Bộ TN&MT (nay là Bộ NN&MT) nhận định Việt Nam là một trong những quốc gia bị tác động nghiêm trọng nhất do biến đổi khí hậu, đặc biệt ở các thành phố ven biển và vùng đồng bằng sông Cửu Long.
Trong khi đó, hoạt động xây dựng, khai thác và bảo trì hạ tầng giao thông (cảng biển, cầu đường, đường bộ, đường sắt, đường thủy...) đóng góp không nhỏ vào lượng khí nhà kính, ô nhiễm bụi, tiếng ồn và suy giảm hệ sinh thái. Do đó, công tác bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu trở thành nội dung then chốt trong quy hoạch, thiết kế và vận hành các công trình hạ tầng giao thông hiện nay.
Các hoạt động xây dựng và bảo trì kết cấu hạ tầng giao thông có thể gây ra những tác động tiêu cực đến môi trường ở nhiều cấp độ. Về phát thải khí nhà kính (GHG), theo số liệu của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), lĩnh vực GTVT toàn cầu đóng góp khoảng 23% tổng lượng phát thải CO₂. Về ô nhiễm không khí và tiếng ồn, quá trình thi công đường bộ, cầu cảng hoặc hầm giao thông thường tạo ra bụi mịn (PM2.5, PM10), gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe cộng đồng, đặc biệt tại khu vực đô thị. Ngoài ra, máy móc hạng nặng và phương tiện vận chuyển vật liệu gây ra tiếng ồn liên tục, vượt mức cho phép.
Về tác động tới tài nguyên đất, nước và sinh thái, nhiều công trình giao thông ảnh hưởng đến diện tích đất nông nghiệp, đất rừng, tác động đến dòng chảy và hệ sinh thái. Ngoài ra, các dự án lớn thường phát sinh hàng chục nghìn tấn đất đá thải, bê tông vụn, vật liệu dư thừa, nếu không được quản lý tốt sẽ gây ô nhiễm thứ cấp cho khu vực lân cận.
Thực tế triển khai các dự án lớn như cao tốc Bắc - Nam, đường sắt đô thị Hà Nội và TP.HCM hay sân bay Long Thành cho thấy việc đánh giá đầy đủ tác động môi trường và thực hiện các biện pháp giảm thiểu hiệu quả là yêu cầu bắt buộc nếu muốn đảm bảo phát triển bền vững.
Giải pháp kỹ thuật và công nghệ
Để giảm thiểu tác động môi trường và tăng khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu, nhiều giải pháp kỹ thuật và công nghệ đã và đang được áp dụng tại Việt Nam và trên thế giới. Cụ thể, ứng dụng vật liệu bền vững và thân thiện môi trường như bê tông geopolymer, bê tông cường độ cao, vật liệu tái chế (như nhựa đường phế liệu, tro bay, xỉ lò cao...) giúp giảm lượng CO₂ trong quá trình sản xuất và thi công. Với việc thiết kế thích ứng khí hậu, các tuyến đường vùng ven biển được nâng cao cốt nền, mở rộng hành lang thoát lũ; các cầu được thiết kế đảm bảo chịu được mực nước lũ lịch sử, gió bão cực đoan. Các hạng mục chống xói lở, tường chắn đất sinh thái, mái ta-luy phủ cỏ kết hợp thoát nước tự nhiên đang dần phổ biến. Tiếp đó, ứng dụng công nghệ thi công tiết kiệm năng lượng như áp dụng máy móc sử dụng nhiên liệu sạch (LNG, điện), quản lý tiến độ thi công bằng công nghệ BIM, IoT để giảm thiểu thời gian và khí thải tại công trường.
Hiện nay, nhiều quốc gia tiên tiến đang triển khai hệ thống cảm biến giám sát kết cấu hạ tầng theo thời gian thực, kết hợp AI để dự đoán hư hỏng và lên kế hoạch bảo trì tối ưu, tiết kiệm chi phí và giảm lãng phí vật liệu. Đây được gọi là bảo trì thông minh - bảo dưỡng dựa trên dữ liệu. Một giải pháp dễ thấy là xanh hóa hạ tầng bằng cách trồng cây xanh, phủ xanh mái nhà ga, tường chắn, dải phân cách, không chỉ làm đẹp cảnh quan mà còn giúp điều hòa khí hậu, giảm nhiệt độ bề mặt, góp phần hấp thụ CO₂.
Tại Việt Nam, một số công trình giao thông lớn đã bước đầu áp dụng các giải pháp trên, tạo tiền đề quan trọng cho xu hướng phát triển hạ tầng giao thông xanh và thích ứng với biến đổi khí hậu.
Việc thực hiện thành công các giải pháp bảo vệ môi trường và ứng phó với biến đổi khí hậu trong hạ tầng giao thông phụ thuộc nhiều vào sự phối hợp hiệu quả giữa các bên liên quan. Theo đó, cơ quan quản lý nhà nước đóng vai trò then chốt trong việc xây dựng chính sách, ban hành tiêu chuẩn kỹ thuật và kiểm tra giám sát. Bộ Xây dựng, Bộ NN&MT cùng các sở, ngành, địa phương cần lồng ghép yêu cầu môi trường, khí hậu vào quy hoạch ngành và thẩm định dự án. Việc tăng cường thanh tra, xử phạt các đơn vị vi phạm cũng rất cần thiết.
Tiếp theo, đơn vị tư vấn thiết kế là lực lượng tiên phong trong việc đề xuất giải pháp công nghệ xanh, lựa chọn vật liệu bền vững và thiết kế công trình thích ứng với khí hậu. Họ cần có năng lực thực hiện các báo cáo đánh giá tác động môi trường chất lượng, đồng thời tích hợp các yếu tố xanh ngay từ bước lập dự án đầu tiên.
Đối với nhà thầu thi công sẽ là bên chịu trách nhiệm trực tiếp về tác động môi trường trong quá trình triển khai. Vì vậy, nhà thầu cần xây dựng kế hoạch quản lý môi trường (EMP) cụ thể, thực hiện biện pháp kiểm soát bụi, tiếng ồn, nước thải, đồng thời đào tạo đội ngũ kỹ thuật và công nhân về quy chuẩn môi trường.
Đơn vị vận hành, bảo trì là mắt xích quan trọng duy trì hiệu quả dài hạn của hạ tầng giao thông xanh. Do đó, cần ứng dụng công nghệ giám sát từ xa, bảo trì định kỳ bằng vật tư thân thiện môi trường và cải thiện quy trình xử lý chất thải tại nhà ga, bến xe, trạm thu phí.
Để giúp giúp nâng cao tính minh bạch, hạn chế tình trạng “xanh hóa hình thức” trong các dự án thì cộng đồng dân cư và tổ chức xã hội cần được thông tin, tham vấn trong quá trình lập quy hoạch, đánh giá tác động và giám sát việc thực hiện cam kết môi trường.
Định hướng phát triển bền vững
Để tăng cường hiệu quả công tác bảo vệ môi trường và thích ứng với biến đổi khí hậu trong lĩnh vực xây dựng - bảo trì hạ tầng giao thông, các khuyến nghị sau đây cần được xem xét và triển khai đồng bộ:
Một là, hoàn thiện hệ thống tiêu chuẩn kỹ thuật xanh trong xây dựng hạ tầng: Cần ban hành bộ tiêu chuẩn quốc gia về hạ tầng giao thông thích ứng khí hậu, tương tự như các hệ thống LEED (Mỹ), Green Mark (Singapore) hay CEEQUAL (Anh), giúp chuẩn hóa yêu cầu thiết kế và thi công theo hướng phát thải thấp, tiết kiệm tài nguyên.
Hai là, tăng cường lồng ghép yếu tố môi trường - khí hậu trong quy hoạch ngành: Việc xây dựng các tuyến đường sắt, đường bộ hay cảng biển cần gắn với chiến lược sử dụng đất, bảo tồn thiên nhiên và quy hoạch vùng chịu rủi ro khí hậu như lũ lụt, xâm nhập mặn, sạt lở đất. Các báo cáo đánh giá môi trường chiến lược (SEA) nên được áp dụng rộng rãi thay vì chỉ riêng báo cáo tác động môi trường.
Ba là, ưu tiên đầu tư hạ tầng giao thông xanh: Đẩy mạnh các dự án giao thông công cộng khối lượng lớn như đường sắt, BRT, tàu điện; khuyến khích mô hình vận tải đa phương thức, liên kết đường sắt - cảng biển - đường thủy nội địa để giảm áp lực cho đường bộ.
Bốn là, phát triển nguồn nhân lực chuyên sâu về môi trường giao thông: Tăng cường đào tạo kỹ sư, cán bộ quản lý, chuyên viên tư vấn có kiến thức về biến đổi khí hậu và công nghệ xanh. Các trường đại học giao thông, môi trường cần mở rộng ngành học tích hợp.
Năm là, thúc đẩy tài chính khí hậu và đầu tư tư nhân: Nhà nước cần tạo cơ chế ưu đãi về tín dụng xanh, trái phiếu bền vững, hợp tác công tư (PPP) để thu hút nguồn lực xã hội hóa đầu tư vào hạ tầng bền vững.
Trên đây là những tiền đề căn bản giúp lĩnh vực GTVT không chỉ phục vụ tốt nhu cầu đi lại, vận tải mà còn đóng góp tích cực vào mục tiêu phát triển xanh, giảm phát thải khí nhà kính và nâng cao năng lực chống chịu với thiên tai, khí hậu cực đoan.
