Trong những năm gần đây, việc xử lý tranh chấp trong hợp đồng xây dựng tại các Tòa Trọng tài trong và ngoài nước thay thế cho Tòa án ngày càng phổ biến tại Việt Nam. TÓM TẮT: Nhân chứng chuyên gia độc lập tại Tòa Trọng tài là một khái niệm còn tương đối mới mẻ tại Việt Nam. Tuy nhiên, tại các phiên xử Tòa Trọng tài quốc tế, đây lại là một hình thức đưa ra chứng cứ tương đối phổ biến và nhân chứng chuyên gia đã trở thành một ngành nghề chuyên nghiệp.
Bài viết nêu một số vai trò tiêu biểu cũng như là nhiệm vụ chính của nhân chứng chuyên gia tại Tòa Trọng tài. Thêm vào đó, tác giả bài viết cũng dựa vào kinh nghiệm và góc nhìn của bản thân trong vai trò của một chuyên gia để chỉ ra một số ưu điểm của việc chỉ định nhân chứng chuyên gia chuyên nghiệp so với việc các bên tham gia tự đưa nhân viên kỹ thuật của chính mình ra trước Tòa Trọng tài để nêu ý kiến cá nhân.
ABSTRACT: Independent Expert Witness is a relatively new concept in Vietnam. However, in international arbitrations, Expert Evidence is widely adopted as a common form of evidence and Expert Witnesses have become a specialised professional. This article therefore will aim to present some of the key roles and responsibilities of an Expert Witness. Additionally, based on the author's perspective and experience as a Construction Delay and Disruption Expert, the article will also highlight some advantages of appointing a professional Expert Witness over the common practice in Vietnam that sees the parties have their own technical employees give their opinions to the tribunal in an arbitration.
1. Giới thiệu
Trong những năm gần đây, việc xử lý tranh chấp trong hợp đồng xây dựng tại các Tòa Trọng tài trong và ngoài nước thay thế cho Tòa án ngày càng phổ biến tại Việt Nam do ưu điểm linh hoạt về mặt thủ tục tố tụng và tính bảo mật thông tin của loại hình này.
Trong xử lý tranh chấp tại Tòa Trọng tài quốc tế, đặc biệt là ở các vụ tranh chấp có liên quan đến các yếu tố kỹ thuật phức tạp, ý kiến của “nhân chứng chuyên gia” (expert witness) thường được các bên sử dụng để thuyết phục Hội đồng Trọng tài chấp nhận quan điểm/yêu cầu của mình.
Tuy nhiên tại Việt Nam, nhân chứng chuyên gia là một khái niệm còn tương đối mới và việc bổ nhiệm chuyên gia chưa thực sự phổ biến. Bài viết này vì vậy nhằm mục đích giới thiệu một cách khái quát về vai trò và nhiệm vụ của nhân chứng chuyên gia tại Tòa trọng tài để các độc giả tại Việt Nam có thể hiểu thêm về loại hình bằng chứng này.
2. Vai trò và nhiệm vụ của nhân chứng chuyên gia
Thông thường tại Tòa Trọng tài quốc tế, đặc biệt là ở các vụ tranh chấp có liên quan đến yếu tố kỹ thuật phức tạp, các chuyên gia thường được chỉ định bởi các bên để đưa ra ý kiến độc lập về các vấn đề ngoài chuyên môn của Hội đồng Trọng tài, qua đó hỗ trợ Hội đồng Trọng tài trong quá trình đưa ra phán quyết.
Quy trình tiêu chuẩn của một vụ xử trọng tài quốc tế là mỗi bên tham gia tố tụng sẽ chỉ định một chuyên gia cho từng mảng kỹ thuật đang tranh chấp, ví dụ như đánh giá tiến độ và chậm tiến độ, khảo sát khối lượng…
Với các vụ kiện lớn và phức tạp, số lượng nhân chứng chuyên gia được chỉ định bởi mỗi bên có thể lên đến hàng chục người. Các chuyên gia được chỉ định sẽ tiến hành phân tích các vấn đề kỹ thuật đang tranh chấp và đưa ra ý kiến độc lập của mình dựa trên kiến thức và kinh nghiệm của bản thân cũng như phản bác lại ý kiến của chuyên gia đối lập.
Ý kiến chuyên gia, hay còn được gọi là “chứng cứ chuyên gia” (expert evidence), thường được nộp lên Hội đồng Trọng tài và bên còn lại dưới hình thức các báo cáo chuyên gia và cung cấp lời khai tại phiên xử. Các chuyên gia thường sẽ được thẩm vấn chéo (cross-examination) bởi luật sư của bên đối lập và có thể sẽ được yêu trả lời các câu hỏi của Hội đồng Trọng tài.
Sau quá trình thẩm vấn chéo được thực hiện riêng lẻ cho từng chuyên gia một, các nhân chứng chuyên gia đối lập còn có thể sẽ được yêu cầu tham gia một phiên đối chất trực tiếp cùng lúc được gọi là “hot-tubbing”.
Ngoài việc cung cấp chứng cứ chuyên gia như đã nêu ở trên, các chuyên gia còn có thể tư vấn cho các bên về các vấn đề trong phạm trù chuyên môn của mình. Các chuyên gia cũng thường sẽ hỗ trợ các luật sư trong quá trình xem xét các chứng cứ đưa ra bởi bên đối diện và chuẩn bị cho quá trình thẩm vấn chéo.
Chuyên gia cũng có thể được chỉ định bởi Hội đồng Trọng tài trong một số trường hợp như các bên không chỉ định được chuyên gia của mình, ý kiến của chuyên gia các bên quá mâu thuẫn với nhau, hoặc Hội đồng Trọng tài nhận thấy việc có thêm ý kiến chuyên gia là cần thiết. Ngoài ra các bên tham gia tố tụng cũng có thể chỉ định một chuyên gia chung duy nhất. Tuy nhiên trong thực tế, cả hai trường hợp này đều rất ít xảy ra do xung đột về lợi ích.
Tuy nhiên bất kể là được bổ nhiệm bởi ai, nhiệm vụ của nhân chứng chuyên gia lại là với Hội đồng Trọng tài. Vì vậy ý kiến của nhân chứng chuyên gia đưa ra phải độc lập, khách quan để qua đó có thể hỗ trợ Hội đồng Trọng tài đưa ra phán quyết.
Hội đồng Trọng tài hoàn toàn có thể bác các ý kiến không trung lập và nghiêng về phía còn lại, thế nên việc công kích tính khách quan của ý kiến chuyên gia cũng là một cách tiếp cận khá phổ biến thường được áp dụng bởi các luật sư trong quá trình thẩm vấn chéo.
3. Ai có thể được bổ nhiệm làm chuyên gia Trọng tài quốc tế?
Hiện nay trong thực tế, dịch vụ nhân chứng chuyên gia được cung cấp bởi các cá nhân hoạt động độc lập cũng như là các công ty chuyên nghiệp trong lĩnh vực này, tiêu biêu như: J.S. Held, Secretariat, HKA… Điểm chung của các nhân chứng chuyên gia là có kiến thức chuyên sâu về lĩnh vực của mình cũng như là kinh nghiệm trong việc cung cấp lời khai tại Tòa Trọng tài dưới áp lực từ việc thẩm vấn chéo bởi luật sư đại diện cho bên còn lại.
Các công ty chuyên nghiệp thường sẽ có một mạng lưới bao gồm nhiều chuyên gia hoạt động trong các lĩnh vực khác nhau nên thường sẽ có khả năng đáp ứng được yêu cầu về chuyên gia cho các mảng khác nhau của một vụ kiện lớn thay vì việc các bên phải tìm kiếm từng cá nhân riêng lẻ cho từng mảng kỹ thuật.
Ngoài các nhân chứng chuyên gia “chuyên nghiệp”, trong thực tế cũng có nhiều trường hợp các bên đưa nhân viên có kiến thức liên quan của chính mình ra trước Tòa Trọng tài để nêu ý kiến về các vấn đề kỹ thuật nhằm tiết kiệm chi phí. Hiện tại đây là lựa chọn phổ biến của các doanh nghiệp và luật sư tại Việt Nam.
Tuy nhiên, việc sử dụng nhân viên của chính mình ra làm chứng kỹ thuật lại thường ít xảy ra tại Tòa Trọng tài quốc tế. Nguyên nhân là do ý kiến của nhân viên kỹ thuật của các bên thường sẽ không trung lập, thiếu tính khách quan và thường nhằm mục đích bảo vệ quyền lợi, lợi ích của phía mình. Và, như đã nêu ở trên, tính độc lập và khách quan là yêu cầu hàng đầu đối với một chứng cứ chuyên gia tại Tòa Trọng tài quốc tế. Bên cạnh đó, các chuyên gia kỹ thuật độc lập, mặc dù được chỉ định và chi trả bởi các bên, nhưng không có các mối quan hệ lợi ích liên quan đến tranh chấp nên sẽ có một góc nhìn khách quan hơn của một người ngoài cuộc.
Ngoài ra, các nhân chứng chuyên gia chuyên nghiệp thường được đào tạo bài bản hoặc có kinh nghiệm lâu năm trong việc đưa ra chứng cứ tại Tòa Trọng tài và xử lý các áp lực tạo ra bởi luật sư phía đối diện trong quá trình thẩm vấn chéo. Đây là điều các nhân viên kỹ thuật thường thiếu và dễ dàng bị các luật sư có kinh nghiệm khai thác triệt để, gây áp lực khiến cho nhân chứng lúng túng, làm lộ ra những điểm bất hợp lý và làm cho lời khai trở nên kém tin cậy.
4. Kết luận
Nhân chứng chuyên gia độc lập tại Tòa Trọng tài là một khái niệm còn tương đối mới mẻ tại Việt Nam. Tuy nhiên, tại các phiên xử Tòa Trọng tài quốc tế, đây lại là một hình thức đưa ra chứng cứ tương đối phổ biến và nhân chứng chuyên gia đã trở thành một ngành nghề chuyên nghiệp.
Bài viết trên đây đã nêu ra một số vài trò và nhiệm vụ tiêu biểu của nhân chứng chuyên gia tại Tòa Trọng tài, trong đó tính độc lập và khách quan là yêu cầu quan trọng nhất đối với chứng cứ chuyên gia và là yếu tố tiên quyết để chứng cứ được chấp nhận bởi Hội đồng Trọng tài.
Và cũng vì lẽ này việc bổ nhiệm chuyên gia độc lập có nhiều ưu điểm hơn so với việc các bên đưa nhân viên kỹ thuật của chính mình ra trước Hội đồng Trọng tài để nêu ý kiến cá nhân. Ngoài ra, các nhân chứng chuyên gia chuyên nghiệp còn có ưu thế về kinh nghiệm trong việc xử lý áp lực từ luật sư phía đối diện trong quá trình thẩm vấn chéo.
TÀI LIỆU THAM KHẢO:
1. Who is an Expert Witness and How to Use Expert Evidence in Singapore, Singapore Legal Advice, accessed on 06 February 2023. (https://singaporelegaladvice.com/law-articles/expert-witness-use-expert-evidence-singapore/#:~:text=An%20expert%20witness'%20duty%20is,unbiased%20when%20forming%20his%20opinion).
2. Sử dụng nhân chứng chuyên gia trong Trọng Tài quốc tế - Các bên cần cân nhắc để tránh bất lợi, TS Đặng Xuân Hợp, 2021. (https://www.viac.vn/thu-tuc-trong-tai/su-dung-nhan-chung-chuyen-gia-trong-trong-tai-quoc-te-cac-ben-can-can-nhac-de-tranh-bat-loi-a121.html).
