Xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng bảo đảm phù hợp với hệ thống pháp luật

Sau hơn 2 năm thi hành, Nghị định số 16/2022/NĐ-CP của Chính phủ về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng đã phát huy hiệu quả tích cực nhưng cũng bộc lộ nhiều hạn chế, không còn phù hợp với hệ thống pháp luật và mô hình tổ chức bộ máy hành chính hiện nay.

Hiện, Bộ Xây dựng đang dự thảo Nghị định mới trình Chính phủ ban hành, với nội dung quy định theo hướng thể chế hóa đầy đủ các chủ trương cải cách, hoàn thiện mô hình chính quyền địa phương 2 cấp và đồng bộ với các Luật chuyên ngành mới ban hành, đặc biệt là Luật Xử lý vi phạm hành chính (sửa đổi) năm 2025 và Nghị định số 189/2025/NĐ-CP quy định chi tiết thẩm quyền xử phạt.

Không còn đáp ứng yêu cầu trong bối cảnh mới

Theo báo cáo tổng kết của Bộ Xây dựng cho thấy có một số bất cập nổi lên như: Thứ nhất, quy định về thời hiệu xử phạt và thời điểm chấm dứt hành vi vi phạm thiếu rõ ràng. Nhiều trường hợp công trình đã bàn giao, đưa vào sử dụng nhưng vẫn khó xác định thời hiệu, dẫn đến lúng túng trong xử lý hoặc bị khiếu kiện hành chính.

Thứ hai, phân cấp thẩm quyền xử phạt chưa thống nhất giữa các cấp chính quyền, dẫn đến trùng lặp hoặc bỏ sót trách nhiệm. Sự thay đổi mô hình thanh tra theo hướng tinh gọn càng bộc lộ rõ khoảng trống này.

Thứ ba, mức phạt và biện pháp khắc phục hậu quả ở nhiều hành vi chưa đủ sức răn đe, nhất là đối với các chủ đầu tư cố tình vi phạm quy hoạch, xây dựng sai phép hoặc không khắc phục sau khi bị lập biên bản. Một số biện pháp khắc phục (như buộc khôi phục hiện trạng hoặc tháo dỡ công trình) còn thiếu hướng dẫn thực thi, gây khó cho địa phương.

Thứ tư, phạm vi điều chỉnh của Nghị định số 16/2022/NĐ-CP chưa bao quát đầy đủ các lĩnh vực mới của Bộ Xây dựng như: kiến trúc, VLXD, phát triển đô thị. Nhiều hành vi phát sinh trong thực tế chưa có chế tài tương ứng.

Những hạn chế này cho thấy, Nghị định số 16/2022/NĐ-CP không còn đáp ứng yêu cầu quản lý nhà nước trong bối cảnh mới, khi hệ thống pháp luật và mô hình hành chính đã thay đổi căn bản.

Hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ

Theo Tờ trình và dự thảo Nghị định, cấu trúc dự thảo Nghị định được bố cục lại thành 12 Chương, 97 Điều, thể hiện sự bao quát và hệ thống hóa cao hơn so với Nghị định cũ (8 Chương, 85 Điều). Trong đó, các điều khoản trọng tâm được chỉnh lý gồm: Điều 2 (đối tượng áp dụng); Điều 4 (nguyên tắc xử phạt); Điều 5 (mức phạt tối đa đối với tổ chức 1 tỷ đồng); Điều 6 (thời hiệu xử phạt 2 năm, xác định rõ thời điểm kết thúc hành vi); Điều 15 (bổ sung hành vi không áp dụng BIM); Điều 87 (thẩm quyền của Trưởng đoàn kiểm tra)…

Bộ Xây dựng soạn thảo Nghị định thay thế với 3 mục tiêu chính nhằm: Thứ nhất, hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ, thống nhất và khả thi. Dự thảo quy định rõ phạm vi điều chỉnh gồm 8 nhóm lĩnh vực: quy hoạch xây dựng, kiến trúc, đầu tư xây dựng, phát triển đô thị, hạ tầng kỹ thuật, nhà ở, kinh doanh BĐS và sản xuất VLXD.

Riêng về đối tượng áp dụng (tại Điều 2), dự thảo Nghị định đã mở rộng thêm ban quản trị nhà chung cư, tổ chức kinh tế có vốn đầu tư nước ngoài, đơn vị sự nghiệp công lập là các chủ thể trước đây chưa được xác định rõ.

Về nguyên tắc xử phạt (quy định tại Điều 4), dự thảo Nghị định thay cụm từ “cản trở người thực hiện nhiệm vụ xử phạt” bằng “cản trở người thi hành công vụ xử lý vi phạm hành chính trong lĩnh vực xây dựng”, giúp bao quát lực lượng quản lý trật tự xây dựng cơ sở.

Về thời hiệu, Điều 6 dự thảo Nghị định quy định, thời hiệu xử phạt vi phạm hành chính về xây dựng là 2 năm; thời điểm chấm dứt hành vi vi phạm được xác định theo ngày bàn giao, nghiệm thu hoặc thanh lý hợp đồng. Quy định này khắc phục triệt để khoảng trống của Nghị định số 16/2022/NĐ-CP…

Thứ hai, phù hợp mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Tất cả các điều khoản về thẩm quyền xử phạt được rà soát lại theo hướng loại bỏ cấp huyện, điều chỉnh thẩm quyền của thanh tra chuyên ngành và UBND cấp tỉnh, xã; đồng thời bảo đảm tính thông suốt với Nghị định số 189/2025/NĐ-CP.

Theo đó, dự thảo Nghị định đã lược bỏ thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính đối với các chức danh: Trưởng đoàn thanh tra do Chánh Thanh tra Sở Xây dựng thành lập, Trưởng đoàn thanh tra do Chánh Thanh tra: Bộ Xây dựng, Bộ GTVT, Bộ NN&PTNT, Bộ Công Thương, Bộ KH&ĐT thành lập (Điều 86); Chánh Thanh tra Sở quản lý công trình xây dựng chuyên ngành, Chánh Thanh tra Sở KH&ĐT (Điều 87); Chánh Thanh tra: Bộ Xây dựng, Bộ GTVT, Bộ NN&PTNT, Bộ Công Thương, Bộ Kế hoạch và Đầu tư (khoản 1, khoản 2 Điều 88); Chủ tịch UBND cấp huyện (Điều 90).

Bổ sung thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính đối với Trưởng đoàn kiểm tra (tại Điều 87) để phù hợp với quy định tại khoản 4 Điều 6 Nghị định số 189/2025/NĐ-CP. Sửa đổi, bổ sung mức phạt tiền và thẩm quyền áp dụng biện pháp khắc phục hậu quả đối với từng chức danh để phù hợp với quy định tại Nghị định số 189/2025/NĐ-CP.

Thứ ba, nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý, tăng tính răn đe và minh bạch. Mức phạt tối đa đối với tổ chức được xác định lại cho phù hợp thực tiễn (1 tỷ đồng), quy định chi tiết hơn về biện pháp khắc phục hậu quả, bổ sung các hành vi mới như “không áp dụng BIM trong hoạt động xây dựng”, “không tổ chức thi tuyển phương án kiến trúc”, “không bàn giao hồ sơ bảo trì chung cư”...

Theo đó, khoản 3 Điều 5 dự thảo Nghị định quy định mức phạt tiền tối đa đối với tổ chức trong là 1 tỷ đồng. Lần đầu tiên quy định hành vi không áp dụng Mô hình thông tin công trình (BIM) trong hoạt động xây dựng tại khoản 1 Điều 15 dự thảo Nghị định với mức phạt từ 30 - 40 triệu đồng, thể hiện bước chuyển từ quản lý hành chính sang quản trị số…

Tóm lại, dự thảo Nghị định xử phạt vi phạm hành chính về xây dựng được xây dựng trong bối cảnh cả nước đang đẩy mạnh cải cách thể chế và tái cấu trúc bộ máy hành chính. Việc ban hành nghị định mới không chỉ khắc phục những bất cập của Nghị định số 16/2022/NĐ-CP, mà còn cụ thể hóa định hướng quản lý hiện đại, minh bạch, dựa trên công nghệ số và sự phối hợp liên ngành. Đây là bước chuyển quan trọng, góp phần nâng cao kỷ cương pháp luật, hiệu lực quản lý nhà nước trong lĩnh vực xây dựng.